Polskie prawo rodzinne przewiduje możliwość unieważnienia małżeństwa w sytuacjach, gdy w chwili jego zawarcia istniały określone przeszkody. Kluczową kwestią jest tu zła wiara jednego z małżonków. Za małżonka będącego w złej wierze uważa się tego, który w momencie zawarcia małżeństwa wiedział o okolicznościach stanowiących podstawę do jego unieważnienia (np. bigamia, pokrewieństwo, ubezwłasnowolnienie, poważna choroba).
Procedura orzekania o złej wierze
Sąd, orzekając unieważnienie małżeństwa, obowiązkowo ustala, czy i który z małżonków działał w złej wierze. Stan wiedzy małżonka oceniany jest na chwilę zawarcia małżeństwa. Jeśli oboje nie wiedzieli o przeszkodzie – żaden nie zostaje uznany za będącego w złej wierze. Jeśli natomiast jeden z małżonków był świadomy istnienia przeszkody, sąd wskaże tę osobę jako działającą w złej wierze.
Skutki prawne unieważnienia małżeństwa
Wyrok unieważniający małżeństwo ma charakter konstytutywny – zmienia stan prawny stron. Konsekwencje wyroku dzielą się na skutki:
- Ex tunc – z mocą wsteczną (dotyczy stanu cywilnego, nazwiska, więzi rodzinnych, dziedziczenia);
- Ex nunc – z mocą na przyszłość (dotyczy dzieci i stosunków majątkowych między małżonkami).
Skutki ex tunc obejmują:
- Powrót stron do stanu cywilnego sprzed małżeństwa i noszonych wcześniej nazwisk;
- Anulowanie powinowactwa (np. teściowie przestają być formalnie rodziną);
- Utrata prawa do dziedziczenia i zachowku przez byłych małżonków (oraz ich spadkobierców);
- Wyjątkowo: osoba, która uzyskała pełnoletność przez zawarcie małżeństwa, nie traci jej po unieważnieniu.
Skutki ex nunc dotyczą:
- Dzieci zrodzone w trakcie trwania małżeństwa nadal mają prawny status dzieci pochodzących z małżeństwa;
- Stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące rozwodu odnośnie alimentów, władzy rodzicielskiej i podziału majątku.
Skutki złej wiary przy unieważnieniu małżeństwa
Zgodnie z art. 21 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, do skutków unieważnienia małżeństwa w zakresie stosunków między małżonkami oraz ich stosunku do dzieci stosuje się odpowiednio przepisy o rozwodzie, z zastrzeżeniem, że małżonek, który zawarł małżeństwo w złej wierze, traktowany jest tak, jak małżonek winny rozkładu pożycia małżeńskiego.
| Aspekt | Małżonek w złej wierze | Małżonek niewinny |
| Alimenty (art. 60 k.r.o.) | Może być zobowiązany do alimentacji, nawet jeśli drugi małżonek nie jest w niedostatku; sam alimentów żądać nie może | Może domagać się alimentów od małżonka w złej wierze, jeśli jego sytuacja materialna ulegnie pogorszeniu |
| Podział majątku | Nie zawsze przysługuje mu wyrównanie dorobków; możliwe ograniczenia po stronie sądu | Pełne prawo do udziału w majątku, z uwzględnieniem wkładu |
Alimenty
Małżonek, który działał w złej wierze, nie może żądać alimentów od małżonka niewinnego, nawet gdy znajdzie się w niedostatku. Odwrotnie – jeśli jego postawa doprowadziła do pogorszenia sytuacji majątkowej drugiego małżonka, może zostać obciążony obowiązkiem alimentacyjnym bez względu na sytuację materialną tego drugiego.
U małżonków obu w dobrej wierze, alimenty przysługują tylko w przypadku niedostatku i nie więcej niż przez 5 lat, chyba że sąd wyjątkowo przedłuży termin.
Stosunki majątkowe i sytuacja dzieci
Unieważnienie małżeństwa prowadzi do ustania wspólności majątkowej. Strony mogą domagać się podziału majątku lub wyrównania dorobków, ale w przypadku małżonka w złej wierze sąd może ograniczyć jego uprawnienia majątkowe, uwzględniając stopień przyczynienia się do powstania majątku wspólnego.
Unieważnienie małżeństwa nie wpływa na domniemanie pochodzenia dzieci od męża matki i ich status prawny. Kwestie opieki, kontaktów oraz alimentów są rozpatrywane analogicznie jak przy rozwodzie.
Orzecznictwo i praktyka sądowa
Sąd zawsze rozpatruje kwestię złej wiary z urzędu. Ustalenie złej wiary nie jest przesłanką niezbędną do unieważnienia, lecz wpływa znacząco na zakres praw i obowiązków finansowych po orzeczeniu unieważnienia.
Małżeństwo zawarte w złej wierze pociąga za sobą szereg negatywnych następstw prawnych dla strony, która świadomie dopuściła się obejścia prawa. Osoba taka jest traktowana przez prawo surowiej – nawet jeśli nie uzyskała żadnych materialnych korzyści, może zostać zobowiązana do alimentacji drugiego małżonka i stracić korzyści majątkowe. Stanowi to istotne zabezpieczenie porządku prawnego i interesów drugiego z małżonków oraz dzieci.
W jaki sposób sąd ustala, czy małżonek działał w złej wierze przy zawieraniu małżeństwa
Sąd ustala, czy małżonek działał w złej wierze przy zawieraniu małżeństwa, na podstawie art. 20 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Za będącego w złej wierze uważa się tego małżonka, który w chwili zawarcia małżeństwa wiedział o istnieniu przeszkody uniemożliwiającej ważne zawarcie związku – na przykład o wcześniejszym małżeństwie, bliskim pokrewieństwie, chorobie psychicznej lub niedorozwoju umysłowym drugiej strony.
Kluczowe aspekty ustalania złej wiary przez sąd:
Chwila zawarcia małżeństwa: Sąd koncentruje się wyłącznie na stanie wiedzy małżonka dokładnie w momencie zawarcia małżeństwa. Jeśli przeszkodę małżonek poznał dopiero po ślubie, nie można przypisać mu złej wiaryWeryfikacja świadomości przeszkód: Sąd analizuje, czy dany małżonek miał faktyczną wiedzę o istnieniu przeszkody. Nie wystarczy niedbalstwo, brak staranności czy podejrzenia – istotne jest udowodnienie rzeczywistej wiedzy o przeszkodzie prawnej. Przykładowo, osobie chorej psychicznie albo całkowicie ubezwłasnowolnionej, która z racji swego stanu nie mogła wiedzieć o istnieniu przeszkody, nie przypisuje się złej wiary.
Obowiązek sądu: Sąd każdorazowo, nawet bez wniosku stron, musi z urzędu ustalić, czy i który z małżonków działał w złej wierze. Jest to element obligatoryjny wyroku w sprawie unieważnienia małżeństwa.
Dowody: W toku postępowania sąd posługuje się wszelkimi dowodami: zeznaniami stron, świadków, dokumentami, opiniami biegłych (szczególnie w sprawach dotyczących zdrowia psychicznego) oraz innymi materiałami, które mogą wykazać istnienie lub brak świadomości przeszkody.
Możliwe rozstrzygnięcia: Sąd może ustalić, że w złej wierze był tylko jeden z małżonków, oboje lub żadne z nich, w zależności od wyników postępowania dowodowego.
W przeciwieństwie do prawa cywilnego, nie jest istotne, czy małżonek „powinien był wiedzieć” o przeszkodzie – liczy się wyłącznie rzeczywista, udowodniona wiedza w chwili zawarcia małżeństwa
Artykuł napisany we współpracy z Adwokatem Patrykiem Skwiotem, prowadzącym kancelarię adwokacką w Olsztynie.